प्रस्तावना
संत तुकाराम महाराज हे महाराष्ट्रातील प्रसिद्ध संत आणि अभंगकार आहेत. त्यांच्या अभंगांतून त्यांनी समाजाला जीवनाचे सार सांगितले आहे. त्यांच्या अभंगांमध्ये भक्ती, प्रेम, आणि शुद्धता यांचा सुरेख संगम आहे. चला तर मग, त्यांच्याच एका अभंगाचे विश्लेषण करूया.
अभंग
समचरणदृष्टि विटेवरी साजिरी । तेथें माझी हरी वृत्ति राहो ॥१॥
आणीक न लगे मायिक पदार्थ । तेथें माझें आर्त्त नको देवा ॥ध्रु.॥
ब्रम्हादिक पदें दुःखाची शिराणी । तेथें दुश्चित झणी जडों देसी ॥२॥
विश्लेषण
१. समचरणदृष्टि विटेवरी साजिरी । तेथें माझी हरी वृत्ति राहो
या ओळीत संत तुकाराम विठोबाच्या चरणांचे वर्णन करतात. ‘समचरणदृष्टि’ म्हणजे समानतेची नजर. विठोबाच्या चरणांच्या सानिध्यात, संत तुकाराम आपल्या वृत्तीला (चित्ताला) स्थिर ठेवण्याची प्रार्थना करतात. ही ओळ दर्शवते की, भगवंताच्या चरणांमध्ये मनुष्याचे चित्त स्थिर होऊन आनंदी होते.
२. आणीक न लगे मायिक पदार्थ । तेथें माझें आर्त्त नको देवा
‘आणीक न लगे मायिक पदार्थ’ म्हणजे इतर भौतिक गोष्टींची गरज भासू नये. तुकाराम महाराज म्हणतात की, भगवंताच्या चरणांमध्ये राहिल्यानंतर इतर कोणत्याही भौतिक वस्तूंची इच्छा मनात येऊ नये. त्यांना फक्त भगवंताचीच आर्त्त (आकांक्षा) आहे.
३. ब्रम्हादिक पदें दुःखाची शिराणी । तेथें दुश्चित झणी जडों देसी
या ओळीत, तुकाराम महाराज ब्रह्मादिक पदांचे (उच्च पदांचे) वर्णन करतात की ते दुःखाचे कारण आहेत. ‘दुश्चित’ म्हणजे वाईट विचार. उच्च पदांमध्ये (जसे ब्रह्मा, इंद्र) अनेक त्रास आणि चिंता आहेत, म्हणून तेथे त्वरित वाईट विचारांची वाढ होते.
निष्कर्ष
या अभंगातून संत तुकाराम आपल्याला शिकवतात की भगवंताच्या चरणी चित्त स्थिर ठेवले पाहिजे. भौतिक सुखांची इच्छा सोडून, फक्त भगवंताच्या भक्तीतच मन रमले पाहिजे. उच्च पदांमध्येही त्रास आहे, त्यामुळे फक्त भगवंताचेच ध्यान धरावे.
संदर्भ आणि महत्व
संत तुकारामांचे अभंग त्यांच्या अद्वितीय भक्तीरसाने परिपूर्ण आहेत. ते आपल्याला शुद्ध भक्ती, प्रेम आणि शांतीचे महत्त्व शिकवतात. त्यांच्या अभंगांमधून आपल्याला जीवनातील सत्यता आणि साधनेचे महत्व कळते.